جرم‌انگاری تقلب در مواد غذایی، دارویی و بهداشتی
تقلب در مواد غذایی، دارویی، بهداشتی و آرایشی یکی از تخلفاتی است که می‌تواند آثار زیان‌بار بسیاری برای اعضای جامعه به وجود آورد. از این رو، شناسایی انواع تقلب‌هایی که در این قبیل مواد صورت می‌گیرد، می‌تواند تا حد زیادی از قرارگرفتن شهروندان در معرض آنها جلوگیری کند.
مواد غذایی، آرایشی، بهداشتی و دارویی موادی هستند که به‌صورت روزمره مورد استفاده مردم عادی قرار می‌گیرند. این مواد برای حیات انسان ضروری هستند و هر نوع ایراد و اشکال در آنها می‌تواند جان انسان‌ها را به خطر بیندازد و حتی آنها را تا مرز ازدست دادن جان خود پیش ببرد. ازاین‌رو، قانونگذار هم به این موضوع اهمیت داده و هر نوع تقلب در مواد غذایی، آرایشی، بهداشتی و دارویی را جرم‌انگاری کرده است. این جرم به‌آسانی می‌تواند تحقق پیدا کند. به‌عنوان نمونه، فروشنده‌ای که آب را به شیر اضافه می‌کند یا به‌جای گوشت گاو، کباب را با گوش الاغ طبخ کرده و در اختیار مشتری قرار می‌دهد، مرتکب جرم تقلب در مواد غذایی شده است.
معنای تقلب
در خصوص تقلب در مواد غذایی، دارویی، آرایشی و بهداشتی دو قانون در نظام حقوقی وجود دارد که یکی در سال ۱۳۴۶ و دیگری در سال ۱۳۶۷ با عنوان قانون تعزیرات حکومتی امور بهداشتی و درمانی تصویب شده است. در واقع، این دو قانون مکمل یکدیگر هستند. هیچ یک از این دو قانون به‌صورت روشن واژه «تقلب» را تعریف نکرده‌اند اما از لحاظ حقوقی، تقلب به‌عملی گفته می‌شود که به‌صورت عمدی یا غیرعمدی انجام می‌شود و قصد انجام‌دهنده آن، لطمه زدن به حقوق یا منافع دیگران است. برخی از مصادیق تقلب که در قانون مواد خوردنی، آشامیدنی، آرایشی و بهداشتی مصوب سال ۱۳۴۶ مورد اشاره قرار گرفته است، عبارتند از عرضه یا فروش جنسی به جای جنس دیگر؛ مخلوط کردن مواد خارجی به جنس به‌منظور سوءاستفاده؛ عدم رعایت استاندارد یا فرمول ثبت‌شده در مواردی که تعیین فرمول و رعایت آن و همچنین تعیین استاندارد یا رعایت آن الزامی است؛ عرضه یا فروش مواد غذایی، دارویی، بهداشتی یا آرایشی فاسد یا اجناسی که تاریخ مصرف آنها گذشته است؛ به‌کاربردن رنگ‌ها، اسانس‌ها و سایر مواد اضافی غیرمجاز در این مواد یا لوازم بازی کودکان و ساختن مواد تقلبی خوردنی، آشامیدنی، آرایشی و بهداشتی.همانطور که ملاحظه می‌شود برخی از رفتارهای متقلبانه‌ای که به آنها اشاره شده، در نگاه اول قابل تشخیص است ولی برخی دیگر از آنها به‌هنگام خرید یا مصرف این مواد بهداشتی، آرایشی یا غذایی قابل تشخیص نبوده و عوارض آنها پس از مصرف نمایان می‌شود. این عوارض گاه بسیار شدید بوده و حتی به مرگ مصرف‌کننده منجر می‌شود.
مصادیق تقلب
دو نمونه از رفتارهایی که طبق قانون از مصادیق تقلب به شمار می‌رود، به شرح زیر است:
عرضه یا فروش جنسی به جای جنس دیگر
این مصداق از تقلب زمانی تحقق پیدا می‌کند که فروشنده به جای عرضه کالای خواسته‌شده با مارک و کیفیت مشخص، کالای دیگری با کیفیت نامرغوب و مارک تقلبی عرضه کند. مانند اینکه شخصی به داروخانه مراجعه و تقاضای داروی خارجی کند و مسئول داروخانه به‌جای داروی خواسته‌شده، داروی داخلی به وی عرضه کند یا به‌جای دارویی که پزشک برای او تجویز کرده است، داروی دیگری به او ارایه دهد. البته اگر این دو دارو هم‌فرمول و مشابه باشند، تقلب از ناحیه دکتر داروساز محسوب نمی‌شود. مجازات تعیین‌شده برای این نوع تقلب براساس این که چه نتیجه‌ای حاصل شود، متفاوت است: اگر مصرف این مواد موجب بیماری مصرف‌کننده یا آسیبی شود که معالجه آن کمتر از یک‌ماه طول بکشد، مرتکب به 6 ماه تا دو سال حبس محکوم خواهد شد. اگر مصرف این مواد موجب بیماری مصرف‌کننده یا آسیبی شود که معالجه آن بیشتر از یک ماه طول بکشد، مرتکب به ۳ تا ۱۰ سال حبس محکوم خواهد شد. اگر مصرف این مواد به نقص یکی از اعضای مصرف‌کننده منجر شود، مجازات مرتکب با توجه به میزان نقص ۳ تا ۱۰ سال حبس خواهد بود. سازنده، تهیه‌کننده یا مخلوط‌کننده مواد تقلبی نیز به حبس از ۵ تا ۱۵سال محکوم می‌شود. اگر مصرف این مواد به فوت مصرف‌کننده منتهی شود، مجازات سازنده یا تهیه‌کننده یا مخلوط‌کننده، اعدام است.
مخلوط کردن مواد خارجی
منظور از اضافه کردن مواد خارجی موادی است که اصولاً نباید به جنس مورد نظر اضافه شود و اضافه کردن آن از طرف وزارت بهداشت ممنوع شده است. مانند این که فروشنده شیر برای افزایش میزان شیر، مقداری آب به آن اضافه کند. مجازات این نوع تقلب نیز براساس این که چه نتیجه‌ای حاصل شود، متفاوت خواهد بود:
اگر مصرف این مواد به بیماری یا آسیبی منتهی شود که مدت معالجه آن کمتر از یک ماه باشد، مجازات مرتکب 6 ماه تا دو سال حبس خواهد بود. اگر مصرف این مواد به بیماری یا آسیبی منتهی شود که مدت معالجه آن بیش از یک ماه باشد، مجازات مرتکب یک تا ۳سال حبس خواهد بود. اگر مصرف این مواد به نقص یکی از اعضای مصرف‌کننده منتهی شود، مجازات مرتکب بر اساس میزان نقص ۳ تا ۱۰ سال حبس است. اگر مصرف این مواد به مرگ مصرف‌کننده بیانجامد، مجازات مرتکب اعدام خواهد بود. علاوه بر دو مصداق فوق، برخی دیگر از رفتارها نیز وجود دارند که اگرچه نمی‌توان آنها را از مصادیق تقلب در مواد غذایی، بهداشتی و دارویی دانست ولی ارتکاب آنها می‌تواند مرتکب را با مجازات قانونی روبه‌رو سازد. این رفتارها به شرح زیر است:
عدم رعایت استاندارد یا فرمول ثبت‌شده
تولیدکنندگان ملزم هستند کالاهای خود را بر اساس استانداردهای تعیین‌شده تولید کنند تا مصرف‌کنندگان نسبت به سالم بودن کالایی که خریداری یا مصرف می‌کنند، اطمینان داشته باشند.
عدم رعایت این استاندارد به تولید مواد غذایی که ماهیتاً با جنس اصلی متفاوت است، منجر می‌شود و محکومیت مرتکب به ۳ ماه تا یک سال حبس و پرداخت جزای نقدی از ۱۰ هزار ریال تا ۱۰۰هزار ریال را به دنبال دارد. عدم رعایت فرمول ساخت نیز اگر بر اساس کاهش مواد مصرفی باشد، از مصادیق کم‌فروشی یا گران‌فروشی به شمار می‌آید.
در مواردی که مصرف این مواد موجب آسیب و بیماری شود، مجازات مرتکب همانند مورد قبلی خواهد بود.
فروش و عرضه جنس فاسد
برخی از مواد غذایی تا مدت زمان معینی قابل مصرف می‌شوند و اگر این مدت زمان سپری شود، دیگر نمی‌توان آن را مصرف کرد. عرضه اجناسی که زمان مصرف آنها گذشته است، بیشتر در مورد مواد دارویی اتفاق می‌افتد. طبق قانون، این مواد اگر در هیچ زمینه‌ای قابلیت مصرف نداشته باشند، باید معدوم شوند. علاوه بر این، اگر مصرف این مواد منجر به بیماری یا صدمه‌ای شود که مدت معالجه آن کمتر از یک ماه باشد، مجازات مرتکب دو تا 6 ماه حبس خواهد بود و اگر بیش از یک ماه طول بکشد، مرتکب به 6 ماه حبس و پرداخت پنج هزار ریال تا پنجاه هزار ریال جریمه محکوم خواهد شد.
به‌کاربردن رنگ‌ها و اسانس‌ها
در برخی از مواد خوراکی و آشامیدنی، تولیدکنندگان رنگ‌ها و اسانس‌هایی را برای به‌وجود آوردن طعم یا رنگ مخصوص مورد استفاده قرار می‌دهند؛ مانند به‌کاربردن اسانس تقلبی برای تهیه انواع نوشابه‌ها که ممکن است این اسانس‌ها غیرمجاز باشد.
استفاده از هرگونه رنگ یا اسانس صرفاً تا حدودی مجاز است که وزارت بهداشت اجازه داده است. استفاده از هر نوع مواد و افزودنی‌های غیرمجاز در سفید کردن، پاک کردن و شفاف کردن و… موجب محکومیت مرتکب به سه ماه تا یک سال حبس خواهد شد.
