نحوه عزل داور
داوری نهادی است که به توافق و نظر طرفین اختلاف بستگی دارد و هرگونه تغییر در فرآیند داوری منوط به اراده طرفین است. درواقع هیچ کدام از طرفین اختلاف نمی‌توانند شخصا و راسا اقداماتی در خصوص تعیین و عزل داور انجام دهند و هر اقدامی در این زمینه باید با توافق یکدیگر صورت گیرد.
روشهای حل اختلاف گوناگون هستند و به دو دسته الزامآور و غیرالزام آور تقسیم میشوند.در خصوص روشهای الزامآور میتوان داوری و رسیدگی قضایی دادگاهها و در خصوص روشهای غیرالزام آور میتوان سازش، میانجیگری و مذاکره را نام برد که افراد الزامی برای انجام آنها ندارند.بنابراین داوری یک روش حل اختلاف الزامآور با هدف صلح و سازش است که اشخاص و طرفین به جای مراجعه به دادگستری، اختلاف خود را به داور یا داوران مشخص و مورد اعتماد ارجاع میدهند و آنها ملزم به اجرای رای داور هستند.مطابق تبصره ماده 454 قانون آیین دادرسی مدنی، طرفین دعوا میتوانند انتخاب داور یا داوران را به شخص ثالث یا دادگاه واگذار کنند.همه اشخاصی که اهلیت اقامه دعوا دارند و اختلافات آنها در دادگاه مطرح شده یا نشده باشد، میتوانند با توافق یکدیگر حل و فصل آن را به داوری یک یا چند نفر ارجاع دهند.در حال حاضر نهاد داوری در کشورمان توانسته است به حل و فصل بسیاری از پرونده های حقوقی بپردازد و خوشبختانه در این زمینه موفق عمل کرده است. در سراسر دنیا موضوع داوری در پروندههای قضایی مورد استقبال زیادی قرار می‌گیرد و نتایج مطلوب و اثرگذاری داشته است.امکان عزل و برکناری داور یا داوران در شرایطی خاص وجود دارد.
داوری در قانون
رای داور باید موجه و مدلل بوده و مخالف با قوانین کشور نباشد. اشخاصی که فاقد اهلیت قانونی هستند و به موجب حکم قطعی دادگاه از داوری محروم شدهاند، حتی با توافق طرفین نمی‌توانند به عنوان داور انتخاب شوند.رای داور فقط درباره طرفین دعوا و اشخاصی که در تعیین داور دخالت و شرکت داشتهاند و قائممقام آنان، معتبر است و نسبت به اشخاص دیگر تاثیری نخواهد داشت.در صورتی که در قرارداد داوری، تعداد داور معین نشده باشد و طرفین نتوانند در تعیین داور یا داوران توافق کنند، هر یک از طرفین باید یک نفر داور اختصاصی معرفی و یک نفر به عنوان داور سوم به اتفاق تعیین کنند.در هر مورد که داور یا داوران از یک طرف یا طرفین انتخاب می‌شود، انتخابکننده مکلف است قبولی داوران را اخذ کند.ابتدای مدت داوری، روزی است که داوران قبول داوری کرده و موضوع اختلاف، شرایط داوری و مشخصات طرفین و داوران به همه آنها ابلاغ شده باشد.دعوای ورشکستگی و دعاوی راجع به اصل نکاح، فسخ آن، طلاق و نسب، قابل ارجاع به داوری نیست.
اعتبار رأی داور
رایی که داور یا داوران صادر میکنند، ملاک عمل قرار می‌گیرد و محترم شمرده می‌شود.یعنی اگر در قراردادی شرط داوری گنجانده شده باشد و موضوع به داور ارجاع شود، داور تصمیم می‌گیرد و و نمیتوان در دادگاه در مورد موضوع مطرحشده طرح دعوا کرد.در صورتی که در یک قرارداد، طرفین حل اختلافات خود را به نهاد داوری ارجاع داده باشند ولی به جای طرح دعوا نزد داور به محاکم دادگستری مراجعه کنند، با قرار رد دعوا مواجه میشوند.البته این امر مانع از آن نیست که طرفین نتوانند به هر دلیلی، ابطال رأی داور را از محاکم تقاضا کنند.
آیا امکان عزل داور وجود دارد؟
ماده 472 قانون آیین دادرسی مدنی در خصوص عزل داور بیان میکند: «بعد از تعیین داور یا داوران، طرفین حق عزل آنان را ندارند، مگر با تراضی.»بنابراین در صورتی که طرفین دعوا با هم توافق کنند، امکان عزل داور وجود دارد؛ ولی اگر یکی از طرفین، به این کار رضایت نداشته باشد، امکان برکناری داوری وجود ندارد. موضوع برکناری داور ممکن است زمانی مطرح شود که طرفین دعوا در مورد صلاحیت علمی و اخلاقی داور دچار شک و تردید شوند. در واقع زمانی که داور برای رسیدگی به پرونده خاص تعیین می شود، ممکن است تخصص کافی در مورد پرونده مربوطه نداشته باشد و طبیعتا داوری بین طرفین دشوارتر خواهد شد. امکان برکناری داور از سوی طرفین دعوا، امری بسیار دشوار است و به نوعی قانونگذار شرایطی را برای عزل داوری در حد انتظار طرفین فراهم نکرده است.قانونگذار در پایان ماده 472 قانون آیین دادرسی مدنی، بیان میکند که با توافق طرفین، امکان برکناری داور وجود دارد.در واقع با توجه به اینکه داور با انتخاب یکی از طرفین صورت می‌گیرد، رضایت یکی از آنها برای عزل داور، دشوار و حتی غیرممکن است. بسیاری از حقوقدانان، بر این باورند که قانونگذار برای حفظ جایگاه نهاد داوری، مقررات خاصی برای برکناری داور از سوی طرفین دعوا در نظر گرفته است.
سوال اساسی اینجاست که درصورت عزل داوری فرآیند رسیدگی متوقف می‌شود یا خیر؟ به عبارت دیگر، عزل داور به معنای زوال داوری است؟در حالت کلی، برکناری داور موجب زوال فرآیند داوری نمیشود و در صورت عزل وی، گروهی از داوران دیگر، رسیدگی به پرونده را بر عهده خواهند داشت.اما ماده 463 قانون آیین دادرسی مدنی در این زمینه بیان میکند: «هرگاه طرفین ملتزم شده باشند که در صورت بروز اختلاف بین آنها شخص معینی داوری کند و آن شخص نخواهد یا نتواند بهعنوان داور رسیدگی کند و با داور یا داوران دیگری نیز تراضی نکنند، رسیدگی به اختلاف در صلاحیت دادگاه خواهد بود.»مطابق این ماده، اگر طرفین دعوا، شخص خاصی را برای داوری انتخاب کنند و رسیدگی به پرونده را به داوران دیگر محول نکنند، در این صورت روند داوری خاتمه مییابد.
به عبارت دیگر، برکناری داور با توافق طرفین باعث ازبینرفتن فرآیند داوری نمیشود؛ مگر اینکه طرفین با تراضی یکدیگر، شخص خاصی را به عنوان داور تعین کرده باشند که در این صورت با عزل وی، دیگر امکان داوری وجود نخواهد داشت.به طور مثال فرض کنید در یک قرارداد خاص تجاری بین طرفین اختلاف پیش میآید و در این بین شخصی وجود دارد که از ابتدا با مفاد و نحوه انعقاد قرارداد مذکور آشنا بوده است که این شخص به دلیل تخصص و تجربه بالا در امور قراردادی و داشتن شرایط تعیین داوری، از سوی طرفین دعوا به عنوان داور انتخاب می‌شود.حال طرفین اختلاف با توافق یکدیگر، تصمیم به عزل وی میگیرند که در این صورت رسیدگی داوری به پایان میرسد و فرد دیگری نمیتواند به عنوان داور فرآیند رسیدگی به داوری را برعهده بگیرد.در ضمن رسیدگی به اختلاف در دادگاه صالح انجام خواهد شد.طبق ماده 481 قانون آیین دادرسی مدنی، داوری در موارد با تراضی کتبی طرفین دعوا و نیز فوت یا حجر یکی از طرفین دعوا از بین میرود.مطابق ماده مذکور، اگر یکی از طرفین اختلاف دچار جنون (دائمی یا ادواری) شود یا فوت کند، زوال داوری رخ میدهد. همچنین ازبینرفتن رسیدگی داوری منوط به توافق هر کدام از طرفین دعوا است.
نکات مهم در ارتباط با برکناری داور
داوری نهادی است که به توافق و نظر طرفین اختلاف بستگی دارد و هرگونه تغییر در فرآیند داوری منوط به اراده طرفین است.در واقع هیچ کدام از طرفین اختلاف نمی‌توانند شخصا و راسا اقداماتی در خصوص تعیین و عزل داور انجام دهند و هر اقدامی در این زمینه باید با توافق یکدیگر صورت گیرد.درخواست عزل داور بهتر است به صورت کتبی باشد و با امضا همه طرفین به مقام مربوطه داده شود. البته اگر درخواست عزل به شکل ضمنی باشد، به لحاظ قانونی ایرادی ندارد.مطابق قانون، اگر یکی از طرفین دعوا در مورد برکناری داور رضایت نداشته باشد، امکان عزل وی وجود ندارد.
به همین دلیل در موضوع عزل داوری، نظر شخصی اهمیت ندارد و طرفین باید در این زمینه به اجماع برسند.در صورتی که طرفین تصمیم به عزل داور گرفتند، بهتر است دلایل برکناری را به وی اعلام کنند.همچنین تاریخ دقیق برکناری داور باید مشخص شود تا تصمیم درستی در خصوص ادامه رسیدگی به پرونده اتخاذ شود.
داوری در قانون
رای داور باید موجه و مدلل بوده و مخالف با قوانین کشور نباشد. اشخاصی که فاقد اهلیت قانونی هستند و به موجب حکم قطعی دادگاه از داوری محروم شدهاند، حتی با توافق طرفین نمی‌توانند به عنوان داور انتخاب شوند.رای داور فقط درباره طرفین دعوا و اشخاصی که در تعیین داور دخالت و شرکت داشتهاند و قائممقام آنان، معتبر است و نسبت به اشخاص دیگر تاثیری نخواهد داشت.در صورتی که در قرارداد داوری، تعداد داور معین نشده باشد و طرفین نتوانند در تعیین داور یا داوران توافق کنند، هر یک از طرفین باید یک نفر داور اختصاصی معرفی و یک نفر به عنوان داور سوم به اتفاق تعیین کنند.در هر مورد که داور یا داوران از یک طرف یا طرفین انتخاب می‌شود، انتخابکننده مکلف است قبولی داوران را اخذ کند.ابتدای مدت داوری، روزی است که داوران قبول داوری کرده و موضوع اختلاف، شرایط داوری و مشخصات طرفین و داوران به همه آنها ابلاغ شده باشد.دعوای ورشکستگی و دعاوی راجع به اصل نکاح، فسخ آن، طلاق و نسب، قابل ارجاع به داوری نیست.
اعتبار رأی داور
رایی که داور یا داوران صادر میکنند، ملاک عمل قرار می‌گیرد و محترم شمرده می‌شود.یعنی اگر در قراردادی شرط داوری گنجانده شده باشد و موضوع به داور ارجاع شود، داور تصمیم می‌گیرد و و نمیتوان در دادگاه در مورد موضوع مطرحشده طرح دعوا کرد.در صورتی که در یک قرارداد، طرفین حل اختلافات خود را به نهاد داوری ارجاع داده باشند ولی به جای طرح دعوا نزد داور به محاکم دادگستری مراجعه کنند، با قرار رد دعوا مواجه میشوند.البته این امر مانع از آن نیست که طرفین نتوانند به هر دلیلی، ابطال رأی داور را از محاکم تقاضا کنند.
آیا امکان عزل داور وجود دارد؟
ماده 472 قانون آیین دادرسی مدنی در خصوص عزل داور بیان میکند: «بعد از تعیین داور یا داوران، طرفین حق عزل آنان را ندارند، مگر با تراضی.»بنابراین در صورتی که طرفین دعوا با هم توافق کنند، امکان عزل داور وجود دارد؛ ولی اگر یکی از طرفین، به این کار رضایت نداشته باشد، امکان برکناری داوری وجود ندارد. موضوع برکناری داور ممکن است زمانی مطرح شود که طرفین دعوا در مورد صلاحیت علمی و اخلاقی داور دچار شک و تردید شوند. در واقع زمانی که داور برای رسیدگی به پرونده خاص تعیین می شود، ممکن است تخصص کافی در مورد پرونده مربوطه نداشته باشد و طبیعتا داوری بین طرفین دشوارتر خواهد شد. امکان برکناری داور از سوی طرفین دعوا، امری بسیار دشوار است و به نوعی قانونگذار شرایطی را برای عزل داوری در حد انتظار طرفین فراهم نکرده است.قانونگذار در پایان ماده 472 قانون آیین دادرسی مدنی، بیان میکند که با توافق طرفین، امکان برکناری داور وجود دارد.در واقع با توجه به اینکه داور با انتخاب یکی از طرفین صورت می‌گیرد، رضایت یکی از آنها برای عزل داور، دشوار و حتی غیرممکن است. بسیاری از حقوقدانان، بر این باورند که قانونگذار برای حفظ جایگاه نهاد داوری، مقررات خاصی برای برکناری داور از سوی طرفین دعوا در نظر گرفته است.
سوال اساسی اینجاست که درصورت عزل داوری فرآیند رسیدگی متوقف می‌شود یا خیر؟ به عبارت دیگر، عزل داور به معنای زوال داوری است؟در حالت کلی، برکناری داور موجب زوال فرآیند داوری نمیشود و در صورت عزل وی، گروهی از داوران دیگر، رسیدگی به پرونده را بر عهده خواهند داشت.اما ماده 463 قانون آیین دادرسی مدنی در این زمینه بیان میکند: «هرگاه طرفین ملتزم شده باشند که در صورت بروز اختلاف بین آنها شخص معینی داوری کند و آن شخص نخواهد یا نتواند بهعنوان داور رسیدگی کند و با داور یا داوران دیگری نیز تراضی نکنند، رسیدگی به اختلاف در صلاحیت دادگاه خواهد بود.»مطابق این ماده، اگر طرفین دعوا، شخص خاصی را برای داوری انتخاب کنند و رسیدگی به پرونده را به داوران دیگر محول نکنند، در این صورت روند داوری خاتمه مییابد.
به عبارت دیگر، برکناری داور با توافق طرفین باعث ازبینرفتن فرآیند داوری نمیشود؛ مگر اینکه طرفین با تراضی یکدیگر، شخص خاصی را به عنوان داور تعین کرده باشند که در این صورت با عزل وی، دیگر امکان داوری وجود نخواهد داشت.به طور مثال فرض کنید در یک قرارداد خاص تجاری بین طرفین اختلاف پیش میآید و در این بین شخصی وجود دارد که از ابتدا با مفاد و نحوه انعقاد قرارداد مذکور آشنا بوده است که این شخص به دلیل تخصص و تجربه بالا در امور قراردادی و داشتن شرایط تعیین داوری، از سوی طرفین دعوا به عنوان داور انتخاب می‌شود.حال طرفین اختلاف با توافق یکدیگر، تصمیم به عزل وی میگیرند که در این صورت رسیدگی داوری به پایان میرسد و فرد دیگری نمیتواند به عنوان داور فرآیند رسیدگی به داوری را برعهده بگیرد.در ضمن رسیدگی به اختلاف در دادگاه صالح انجام خواهد شد.طبق ماده 481 قانون آیین دادرسی مدنی، داوری در موارد با تراضی کتبی طرفین دعوا و نیز فوت یا حجر یکی از طرفین دعوا از بین میرود.مطابق ماده مذکور، اگر یکی از طرفین اختلاف دچار جنون (دائمی یا ادواری) شود یا فوت کند، زوال داوری رخ میدهد. همچنین ازبینرفتن رسیدگی داوری منوط به توافق هر کدام از طرفین دعوا است.
نکات مهم در ارتباط با برکناری داور
داوری نهادی است که به توافق و نظر طرفین اختلاف بستگی دارد و هرگونه تغییر در فرآیند داوری منوط به اراده طرفین است.در واقع هیچ کدام از طرفین اختلاف نمی‌توانند شخصا و راسا اقداماتی در خصوص تعیین و عزل داور انجام دهند و هر اقدامی در این زمینه باید با توافق یکدیگر صورت گیرد.درخواست عزل داور بهتر است به صورت کتبی باشد و با امضا همه طرفین به مقام مربوطه داده شود. البته اگر درخواست عزل به شکل ضمنی باشد، به لحاظ قانونی ایرادی ندارد.مطابق قانون، اگر یکی از طرفین دعوا در مورد برکناری داور رضایت نداشته باشد، امکان عزل وی وجود ندارد.
به همین دلیل در موضوع عزل داوری، نظر شخصی اهمیت ندارد و طرفین باید در این زمینه به اجماع برسند.در صورتی که طرفین تصمیم به عزل داور گرفتند، بهتر است دلایل برکناری را به وی اعلام کنند.همچنین تاریخ دقیق برکناری داور باید مشخص شود تا تصمیم درستی در خصوص ادامه رسیدگی به پرونده اتخاذ شود.
