حقوق ناشی از بیمه بیکاری
در جامعه‌اي كه بيكاري يكي از پديده‌هاي جدي اجتماعي و اقتصادي آن محسوب مي‌شود، جايگاه بيمه بيكاري به شدت اهمیت دارد و توجه به آن مي‌تواند برخی از مسایل و مشكلاتي را كه بر زندگي خانوادگي و اجتماعي شخص بيكار تأثيرگذار است، مهار كند. همچنین در شرایط رکود اقتصادی با کاهش فشار از طریق تأمین حداقل معیشت کارگران، امکان انعطاف‌پذیری با شرایط بازار به‌گونه‌ای فراهم خواهد شد که در نهایت از سقوط در ورطه مسایل جرم‌خیز خواهد کاست.
در وضعيت فعلي در برخورد با مسئله بيمه بيكاري، کارگران به چند گروه تقسيم مي شوند:
كارگراني كه در نهادهاي دولتي و عمومي كار مي‌كنند و با شركتي قرارداد بسته‌اند و بيمه نيز هستند؛ كارگراني كه در بخش خصوصي كار مي‌كنند و بيمه هستند؛ كارگراني كه قرارداد پيماني (شبه رسمي) با نهادهاي دولتي بسته‌اند و بيمه هستند؛ كارگراني كه در بعضي از كارخانجات يا واحدهاي صنعتي داراي قرارداد دایم هستند و كارگراني كه چه در بخش دولتي و چه خصوصي داراي قرارداد فصلي، كار معين يا موقت هستند. در هر پنج شكل مذكور ممكن است بيمه بيكاري آنان به سازمان تأمين اجتماعي توسط كارفرمايان پرداخته شده يا نشده باشد. به‌همين لحاظ علی‌رغم بهره‌مندی از خدمات بيمه درماني در طول خدمت، در صورت بيكاري جايگاه آنان ارتباط مستقيم با نحوه پرداخت يا قصور در پرداخت حق بيمه بيكاري به سازمان تأمين اجتماعي دارد. اگرچه سازمان مزبور در هر حال موظف به پرداخت حق بیمه بیکاری است، اما چنانچه از پشتوانه كمتري برخوردار باشد قادر به پوشش مطلوب نخواهد بود. دومين نكته‌اي كه در این ارتباط لازم به گوشزد است، اين است كه رویه جاري مقرر می‌دارد كارگران قراردادهاي دایم در صورتي كه در اثنا یا پایان قرارداد، بيكار شوند مشمول بيمه بيكاري شوند. اما كارگران فصلي يا داراي قرارداد موقت (که ماهیت کار آنان غیردایمی است) صرفاً در صورتي كه در حين كار اخراج شوند، مي‌توانند از مزاياي بيمه بيكاري استفاده كنند. بنابراين در صورت پايان مدت قراردادهاي موقت و حتي تمديد مجدد، جهاتي براي بهره‌مندي از مزاياي مذكور وجود نداشته و لذا نوع قراردادي كه بسته مي‌شود تأثير مستقيمي در چگونگي تحت پوشش قرار گرفتن آنها تحت بيمه بيكاري است. نتیجه اینکه با توجه به گسترش قراردادهای موقت، مسئله‌اي كه همواره نیروی کار از آن رنج مي‌برد، اين است كه چرا قراردادهاي آنها گرچه براي سال‌هاي متمادي تمديد شود، باز هم آنان كارگران موقت تلقي مي‌شوند.
مقررات و شرايط جاري
قانون بيمه بيكاري گروه‌هاي ذيل را از شمول قانون استثنا می‌کند که شامل بازنشستگان و ازكارافتادگان كلي؛ صاحبان حرف و مشاغل آزاد و بيمه‌شدگان اختياري و اتباع خارجي است.
البته با توجه به اينكه بازنشستگان، ازكارافتادگان، صاحبان حرف و مشاغل آزاد و بيمه‌شدگان اختياري خود به‌خود از مفهوم و تعريف كارگر خارج هستند، بهتر است در تعيين قلمرو بيمه بيكاري گفته شود که كليه كارگران مشمول قانون تأمين اجتماعي تابع قانون كار به‌جز اتباع خارجي، تحت پوشش قانون بيمه بيكاري قراردارند.
اما در حال حاضر، كارگر تحت پوشش بيمه بيكاري چنانچه بدون ميل و اراده خود بيكار شود، مي‌تواند از مزاياي پيش‌بيني‌شده در قانون استفاده کند.
حق بيمه بيكاري 3 درصد مزد يا حقوق بيمه‌شده بوده و پرداخت آن بر عهده كارفرماست و بسته به اينكه مدت اشتغال قبل از بيكاري او چه ميزاني باشد مدت پرداخت مقرري مربوط متفاوت و به هر حال داراي سقف معيني است.
شرايط استحقاق مزاياي بيمه بيكاري
امكان بهره‌مند شدن از مزاياي بيمه بيكاري مستلزم وجود شرايط ذيل است:
1- كارگر بدون ميل و اراده بيكار شده و آماده به كار است. تشخيص بيكاري بدون ميل و اراده و تعيين تاريخ وقوع بيكاري بيمه‌شده برعهده واحد كار و امور اجتماعي محل است. بنابراين چنانچه قصور يا تقصير كارگر در انجام كار يا وظايف محوله در مراجع حل اختلاف احراز شود چنين كارگري حق استفاده از مقرري بيمه بيكاري را نخواهد داشت.
در همين ارتباط از سازمان تأمين اجتماعي پرسش و پاسخي به شرح ذيل به عمل آمده است: «بيمه‌شده‌اي به‌دليل قصور در انجام وظايف محوله از كار بركنار شده و متقاضي دريافت مقرري بيمه بيكاري است. آيا فرد مورد نظر مستحق دريافت مقرري بيمه بيكاري است يا خير؟» در پاسخ باید گفت «بيكارشدگاني كه وفق مقررات قانون كار و حسب آرای مراجع حل اختلاف مقرر در قانون مذكور به دليل قصور از انجام وظايف محوله توسط كارفرما اخراج مي‌شوند، محق به دريافت مقرري بيمه نخواهند بود.»البته ضمن تطبيق پاسخ مزبور با مفاد قانون لازم است واحدهاي تأمين اجتماعي توجه کنند كه تشخيص موضوع با واحد كار و اموراجتماعي محل خواهد بود و طبعاً با معرفي از واحد كار و امور اجتماعي لازم است بيمه‌شده بيكار تحت پوشش قرار گيرد لذا مرجع تشخيص چنين موضوعي سازمان تأمين اجتماعي نيست. از طرف ديگر در مواردي كه اخراج موجه باشد ولي بدون ميل و اراده تلقي شود، مثل مواردي كه بر اساس قانون كار اخراج موجه تشخيص مي‌شود، بيمه‌شده مشمول دريافت مقرري بيمه بيكاري خواهد بود. بديهي است چنانچه حكم برگشت به كار كارگر صادر شود و كارگر بخواهد از اعاده به كار امتناع کند اين بيكاري با ميل و اراده تلقي می‌شود و مشمول استفاده از مزاياي بيمه بيكاري نيست. 2- بيمه‌شده بيكار قبل از بيكار شدن حداقل 6 ماهه سابقه پرداخت حق بيمه بيكاري داشته باشد. چنانچه بيكاري به‌وجودآمده ناشي از حوادث قهريه و غيرمترقبه مثل سيل، زلزله، آتش‌سوزي و جنگ و از اين قبيل باشد ولي كارگر سابقه كار كمتر از 6 ماه داشته و طبعاً حق بيمه مقرر او در مدت كاركرد پرداخت شده باشد، با چنين كارگري مثل اشخاصي كه حق بيمه 6 ماه پرداخته‌اند برخورد شده و مشمول دريافت مقرري بيمه بيكاري خواهند بود. در رابطه با پرداخت حق بيمه همانطور كه قبلاً اشاره شد که پرداخت آن برعهده كارفرماست، چنانچه كارفرما به وظيفه قانوني خود عمل نکند، اين موضوع رافع مسئوليت سازمان تأمين اجتماعي در برقراري مقرري بيمه بيكاري نخواهد بود و همين كه ثابت شود كارگر در كارگاه مشمول قانون كار شاغل بوده مشمول بيمه بيكاري است و سازمان تأمين اجتماعي نيز وظيفه خواهد داشت حق بيمه وصول‌نشده را وفق ماده 50 قانون تأمين اجتماعي رأساً وصول کند. نكته ديگري كه لازم به ذكر بوده، اين است كه ضرورت ندارد حداقل 6 ماه حق بيمه مزبور از طرف همان كارگاهي كه بيكاري ناشي از آن است پرداخت شده باشد تا كارگر مشمول دريافت مقرري بيكاري باشد بلكه جمع مدت پرداخت حق بيمه در كارگاه‌هاي مختلف مبناي محاسبه مقرري مزبور است.
3- بيمه‌شده مكلف است ظرف 30 روز از تاريخ بيكاري با اعلام مراتب بيكاري به واحدهاي كار و امور اجتماعي آمادگي خود را براي اشتغال اطلاع دهد. چنانچه ظرف مدت مزبور موضوع به اداره كار و امور اجتماعي محل منعكس شده و بيكاري كارگر بدون ميل و اراده تشخيص داده شود، حتي اگر اين اعلام در اواخر مهلت مزبور باشد، پرداخت مقرري بيمه بيكاري از روز اول بيكاري او خواهد بود و در صورتي كه بنا به معاذير موجه كارگر نتواند در مهلت يادشده مراتب را به واحد كار و امور اجتماعي اعلام کند، موضوع به هيأت حل اختلاف كارگر و كارفرما منعكس می‌شود و چنانچه اين اعلام تا 3 ماه از تاريخ بيكاري باشد، از طرف مرجع مزبور بررسي و با احراز عذر موجه بيمه‌شده بيكار به موجب رأي اصداري، موضوع از طرف اداره كار و امور اجتماعي به واحد تأمين اجتماعي مربوط منعكس و مقرري از روز اول بيكاري برقرار مي‌شود. با گذشت سه ماه از تاريخ بيكاري، مراجعه او به مراجع قانوني و سازماني تأمين اجتماعي ميسر نیست و نمي‌تواند تحت پوشش مزاياي بيمه بيكاري قرار گيرد.
4- بيمه‌شده بيكار مكلف است در دوره‌هاي كارآموزي و سوادآموزي كه توسط واحد كار و اموراجتماعي و نهضت سوادآموزي يا ساير واحدهاي ذي‌ربط تعيين مي‌شود شركت کرده و هر دو ماه گواهي مربوطه را به واحد تأمين اجتماعي تسليم کند. بديهي است در صورتي كه بيمه‌شده بيكار باسواد باشد موضوع سوادآموزي منتفي و صرفاً كارآموزي‌هاي ارایه‌شده شامل او خواهد بود.
ميزان مقرري بيكاري
به گزارش معاونت فرهنگی قوه‌قضاییه، ميزان مقرري روزانه بيمه‌شده بيكار معادل 55 درصد مزد يا كارمزد بيمه‌شده است و چنانچه متأهل بوده يا افراد تحت تكفل داشته باشد، براي هر نفر از افراد تحت تكفل تا چهار نفر، 10 درصد حداقل دستمزد روزانه به دريافتي او افزوده مي‌شود. به شرطي كه از 80 درصد متوسط مزد دريافتي او در زمان اشتغال بيشتر نباشد و به هر حال دريافتي مقرري بيمه بيكاري نبايد از حداقل دستمزد كارگر ساده كمتر باشد.
پس از اشتغال به كار مجدد بيمه‌شده بيكار، مقرري مزبور قطع مي‌شود ولي چنانچه با معرفي واحد كار و امور اجتماعي به كاري گمارده شود و مقرري آن كمتر از مقرري دريافتي از بيمه بيكاري باشد، با اعلام اين موضوع از واحد كار و امور اجتماعي به شعبه تأمين اجتماعي مربوط، ما‌به التفاوت آن توسط سازمان تأمين اجتماعي پرداخت مي‌شود.
مدت پرداخت مقرري بيكاري
مقرري بيكاري از روز اول بيكاري قابل پرداخت است و سقف زماني پرداخت براي مجردین تا 36 ماه و براي متأهلین و متكفلين تا 50 ماه از تاريخ بيكاري با توجه به سنوات پرداخت حق بيمه است.
در مورد افرادي كه داراي 55 سال سن و بيشتر هستند، سقف زماني مزبور رعايت نشده و پرداخت مقرري بيمه بيكاري تا باز نشستگي آنان ادامه مي‌يابد.
چنانچه بيمه‌شده بيكار در اثنای استفاده از مقرري بيمه بيكاري به خدمت وظيفه اعزام يا زنداني شود، چنانچه متأهل باشد مقرري بيمه بيكاري او قطع نمي‌شود ولي اگر مجرد باشد در اعزام به خدمت، بیمه بیکاری او قطع شده و در مورد زنداني شدن در صورت مجرم شناخته شدن مقرري قطع و پس از رفع مانع و اعاده از خدمت يا آزادي، چنانچه بيكار باشد مشمول دريافت مقرري بيكاري مزبور خواهد شد.
چنانچه كارگر در چند نوبت مجزا از مقرري بيمه بيكاري استفاده کند، جمع مدت با احتساب دوره‌هاي قبلي ملاك بوده و مازاد بر سقف زماني قانوني پرداختي صورت نمي‌پذيرد همچنین مدت دريافت مقرري بيكاري جزو سوابق پرداخت حق بيمه از نظر بازنشستگي، از كارافتادگي و فوت محسوب مي‌شود.
گفتنی است، بهره‌مندي از مزاياي بيمه بيكاري علی‌الاصول نباید مختص بيمه‌شدگاني باشد كه كار مستمر يا اصطلاحاً قرارداد كار غيرموقت دارند بلكه كارگراني هم كه در كارهاي مستمر قرارداد موقت دارند چه اينكه در اثنای كار بدون ميل و اراده بيكار شوند يا در پايان قرارداد به كارشان خاتمه داده شود، مشمول مزاياي بيمه بيكاري خواهند بود.
